Catastrofe in Echtenerbrug
In het gebied tussen het Tjeukemeer en de Tjonger liggen de wortels van de familie aan moederskant. De paar druppels Fries bloed in ons gaan brûze en siede –als in het Friese volkslied- , zodra dit prachtige stukje Friesland in beeld komt. Aan die verheerlijking van dit paradijselijke oord is een einde gekomen toen er onlangs een sissende slang opdook: in het huisje van onze pake in Echtenerbrug had zonder dat we het wisten een oud-SS’er gewoond.
Echtenerbrug aan de rand van het Tjeukemeer.
Maar al eerder was het gedaan met mijn adoratie voor Echtenerbrug, want het speelde een kwalijke rol in de oorlogsjaren. Misschien had ik daar mijn ogen voor kunnen sluiten, ware het niet dat ik er door mijn werk mee te maken kreeg. In opdracht van de NCRV-televisie deed ik research naar het Englandspiel, een spionageaffaire die heel veel schade heeft aangericht. In Echtenerbrug is Sturmbannführer Joseph Schreieder zijn carrière als spionnenvanger begonnen en werd het leven van verzetsman Hans Hers gebroken. Beide mannen heb ik zeer uitvoerig gesproken en leren kennen. En uit de verklaringen van beide mannen is mij gebleken dat het Englandspiel nooit zo’n catastrofe zou zijn geworden als Echtenerbrug niet zo’n verraderlijke rol had gespeeld.
Echtenerbrug. Ik moest ermee beginnen toen ik het boek over deze spionage-tragedie schreef. Het boek is inmiddels geheel uitverkocht en alleen nog maar antiquarisch te verkrijgen. Daarom hier een korte samenvatting.
Lodo van Hamel
Lodo van Hamel, de eerste Nederlandse geheime agent, zou in oktober 1940 teruggaan naar Londen. Dit was tevoren afgesproken en uitstel was gevaarlijk, want hij liep rond met een al te duidelijk vervalst paspoort. Van Hamel was voorbestemd om in Londen leiding te geven aan de Inlichtingendienst. Hij had inmiddels een koffer vol belangrijk spionagemateriaal verzameld. Zijn superieuren besloten hem en vier anderen met een watervliegtuig op te pikken van het Tjeukemeer. Dat moest gebeuren in de nacht van 12, 13 of 14 oktober 1940.
Hij werd vergezeld door zijn naaste assistent Hans Hers en drie anderen, die ook graag naar Londen wilden: Lourens Baas Becking, Jean Mesritz en Marion Smit. Het vijftal verzamelde zich op de 12-de in het koffiehuis van Echtenerbrug . Ze vertelden dat ze op het meer de vogeltrek wilden bestuderen, maar wekten argwaan. Een boerin waarschuwde tot drie keer toe de dorpsveldwachter.
De eerste nacht gingen de vijf tevergeefs het meer op. Mist in Engeland hield het watervliegtuig aan de grond. Toen de vogelaars de volgende middag weer in het koffiehuis zaten, kwam de dorpsveldwachter schuchter hun papieren controleren. Hij was snel tevreden, maar de argwanende boerin had inmiddels al de rijksveldwacht gewaarschuwd. De rijkswacht belde de Sicherheitsdienst in Leeuwarden. Dat gebood een stevig onderzoek.
Maar het vijftal was al voor de tweede keer het meer opgegaan. De rijkswachter ging er met de veldwachter achteraan. Omdat over het meer een dikke grondmist hing, kon de rijkswachter de vogelvrienden niet vinden, maar hij hoorde wel een vliegtuig diverse malen laag overkomen. Het toestel kon evenwel niet landen in de dikke mist.
Toen Van Hamel en zijn metgezellen de volgende morgen terugkeerden in Echtenerbrug, werden ze meteen gearresteerd door de rijkswachter. Hij verdacht hen ervan Engelandvaarders te zijn. De arrestanten vertelden dat ze Nederlandse officieren waren met een belangrijke opdracht van de regering in Londen en vroegen om een half uur voorsprong om te ontkomen. Dat weigerde de politieman. Hij had niets met de regering in Londen te maken, zei hij, en droeg hen over aan de SD.
Het Tjeukemeer, gefotografeerd door Geert Sines.
De Duitsers sloegen meteen groot alarm. Omdat ze vermoedden dat het vliegtuig de komende nacht een tweede poging zou wagen, werden 2.000 Duitse soldaten rond het meer geposteerd. Toen het toestel inderdaad die nacht weer boven het Tjeukemeer verscheen, ontstond een luchtgevecht waarbij tien Duitse soldaten om het leven kwamen en het vliegtuig ter nauwer nood wist te ontkomen. In het ochtendgloren spoorden de Nederlandse politiemannen de koffer vol spionagegegevens op, die Van Hamel op een eilandje had verstopt, en overhandigden hun vondst trots aan de SD.
Zodoende kreeg de SD onder aanvoering van Sturmbannführer Schreieder zoveel materiaal in handen dat hij dé spionage expert van de SD kon worden. Bovendien raakten de Engelsen overtuigd van de onbetrouwbaarheid van de Nederlanders. Daarmee waren door voorwaarden geschapen voor het Englandspiel, dat zoveel leed en ellende zou veroorzaken in de Nederlandse illegaliteit.
Rouwadvertentie voor Van Hamel
De dappere Lodo van Hamel werd zwaar gemarteld, ter dood veroordeeld en in juni 1941 op de hei bij Bussum gefusilleerd. Zijn naaste medewerker Hans Hers kreeg levenslang en overleefde de oorlog. Baas Becking en Smit overleefden eveneens de oorlog. Mesritz lukte dat niet. De foute rijksveldwachter werd na de oorlog tot 3 jaar gevangenis veroordeeld.
11 mei 2012 om 22:32
Beste Jelte,
Ben diep onder de indruk van het verhaal dat je geschreven hebt over de tragische gebeurtenissen in en rond Echtenerbrug. Ik lees gretig je weblog en spreek mijn grote waardering uit over de knappe teksten die je schrijft. Zo heb ik daarnet je stuk voor de maand mei gelezen. De zelfde grote waardering heb ik voor je stuk naar aanleiding van de bloeiende akelei.
Je stuk over een deel van het Englandspiel dat zich op het Tjeukemeer en in Echtenerbrug afspeelt, krijgt extra lading omdat onze opa, pake Jelte Rozema (gefotografeerd met oom Teun en tantje Meintje, je moeder aan de hand) er kettingwachter was. We hebben er in euforie en met nostalgie een Rozema-wandeldag gehad. Denkend aan de eenvoudige leefomstandigheden van onze grootouders en die van Omke Marten en Tante Aaltje.
En jij beschrijft dat deze omgeving het tafereel was van verraad en grote tragiek, al in het begin van de tweede wereldoorlog. Goed dat je door het schrijven van dit stuk helpt dat deze gebeurtenissen niet vergeten worden.
De gedachte kwam ook bij me op of onze Omke en Tante van deze gebeurtenissen wisten en hoe ze daarmee om zijn gegaan.
Ik hoop dat jij nog veel van deze knappe en indrukwekkende stukken zult schrijven en dat er ik nog veel van mag lezen. En wanneer jij het Lodo van Hamelpad gaat wandelen wil ik zeker met je mee gaan!
Hartelijke groeten van je neef
Jelte Rozema
31 mei 2012 om 14:25
Ik was ooit geheim agent SOE/BBO en heb collega Peter Tazelaar goed gekend en zal binnenkort voor de tweede maal met diens gelijknamige zoon het Peter Tazelaarpad bezoeken. Mee gaan ook Victor Laurentius en zijn maat en onze Friese vrienden Piet en Antje Holtrop van de Jetze Veldstraweg, Oldeouwer, tegenover Echtenerbrug.
Ik zou graag meer weten over Echtenerbrug en wat zich daar in 4045 heeft afgespeeld. Met Peters radioman Lykele Faber was ik bevriend sedert wij elkaar onmoetten op Ceylon (Sri Lanka) tijdens de vergeefse voorbereidingen van onze vrijwillige ‘missies’ in Nederlands Indië ter bevrijding van de gevangenen in de Jappenkampen.
9 februari 2013 om 12:52
Geachte Jelte Rep.
Lodo van Hamel houdt de gemoederen bezig en terecht.
Mag ik u wijzen op het boek ‘LODO’ geschreven door Han Korting. Het boek is in juni 2012 gepresenteerd in het Nationaal Archief te s’Gravenhage aan oud-premier dhr. Piet de Jong die samen met Lodo van Hamel in opleiding was bij de Marine.
Han Korting is wetenschapper en oud geschiedenisleraar aan het Schotercollege in Haarlem. Het is een indringend en ontroerend boek. Zeer leesbaar en goed geresearched.
U zult het zeker interessant vinden.
Vriendelijke groet, Joke Erdtsieck.
27 mei 2013 om 11:27
Jelte Rep.
Op een begrafenis in de kerk van Delfstrahuizen, waar mijn vader ooit predikant was, hoorde ik het volgende: “Zij was die vrouw die dacht dat er vreemd volk op haar erf aan het Tjeukemeer was, en liet de politie waarschuwen. De politie trof daar de Engelandvaarders aan, en zette hen toen vast”.
Feit of Fictie?