Wat vind ik op de heide? (2)
Wat vooraf ging: We maken een rondwandeling over de heide en naderen nu het Sint Janskerkhof (foto).
Over de N525 (Hilversumseweg) spinnen heel wat auto’s een giftig web van uitlaatgassen maar afgezien daarvan is dit één van de gezondste plekjes van het hele Gooi. Dat zegt althans de man die ons huis stralingsvrij heeft gemaakt. Thuis zitten we op een lelijke breuk in de grondplaten, maar hier komt geen snipper straling omhoog. De eega en ik staan dus op een zeer bijzondere en magische plaats onze longen te vervuilen. Maar willen We onze heidewandeling vervolgen dan moeten we een slok nemen uit de gifbeker met CO2. Verre stoplichten zijn barmhartig en knippen gaatjes in de verkeerstroom, zodat we veilig kunnen oversteken naar de Langsakker. Grint knarst onder onze voeten als we het Sint Janskerkhof passeren. Ook hier is het razend druk: aan geschiedenis.
Duizenden jaren voor Christus liepen al mensen rond op deze twintig meter hoge heuvel. Hier lag ook het eerste dorp Laren. Als je hier zou graven kom je de resten tegen van verlaten boerderijen en akkers. Het is niet voor alles handig om bovenop een heuvel te gaan zitten. De nederzetting werd dan ook verlaten en wat oostelijker en vooral wat lager, waar meer water was, weer opgebouwd, het huidige dorp Laren. De begraafplaats bleef waar hij was, midden op de verlaten heide, nu op royale gehoorsafstand van de drukke Hilversumseweg en de A1.
Sint Jansprocessie.
Er hebben zich hier mirakels voorgedaan. In het jaar 893 verdwaalt er een pelgrim uit het Heilige Land, wordt overvallen door rovers en vermoord. De buit bestaat uit een zilveren doos met daarin menselijke botten. De rovers nemen de doos mee maar gooien de botten weg. De volgende dag ziet een herder de botten vastzitten in de grond. Ze stralen licht uit. Het wonder trekt mensen van heinde en verre. Het blijkt te gaan om de botten van de heilige Johannes. Ter plaatse wordt een heilige mis opgedragen en dan laat de grond de beenderen los. Op de plaats van het wonder wordt een kapel gebouwd en de pelgrim wordt er begraven.
Waarschijnlijk is Sint Janskerkhof altijd al een heilige plaats geweest en hielden de Germanen er midzomernachtfeesten ter ere van hun zonnegod Balder. Omstreeks de achtste eeuw heeft Willebrord op deze plek het christendom gepreekt. Daarna werd Balder Sint Jan maar de verering van de plek bleef. Op 24 juni trokken veel geloven naar deze heilige plek. Ook toen de Reformatie katholieke kerkdiensten verbood, bleven die bijeenkomsten doorgaan. Zo ontstond de Sint Jansprocessie, eerst heimelijk en in het donker, later officieel en overdag. St. Jansdag is nu een spektakel dat duizenden mensen trekt.
Hinderlaag
Volgens mij was op deze plek ook de hinderlaag, waarin graaf Floris V werd gelokt. Juni 1296. Floris, graaf van Holland en Zeeland, had het aan de stok met koning Eduard I van Engeland. De Engelse koning nam vroeg aan een paar ontevreden Hollandse edelen of ze de graaf gevangen wilden nemen en aan hem uitleveren. Dat waren Gijsbrecht van Amstel, Herman VI van Woerden en Gerard van Velzen. Ze nodigden Floris V uit voor een valkenjacht. Floris kwam van Utrecht en werd hier opgewacht, overmeesterd en afgevoerd naar het Muiderslot in afwachting van het transport naar Engeland.
Floris V wordt overmeesterd.
Van Woerden en Van Amstel hadden politieke redenen, Van Velsen persoonlijke. Floris V was een rokkenjager en tot de vele vrouwen die hij verleidde behoorde waarschijnlijk ook de vrouw van Van Velsen. Floris stond ook bekend als ‘der keerlen god’ (god van de boeren) en toen die hoorden dat hun held gevangen was genomen, smeedden ze plannen om hem te bevrijden. Toen de drie edelen met hun gevangene, vastgebonden op zijn paard, het kasteel verlieten om zich in te schepen, stuitten ze op een groep boeren, bewapend met seizen en hooivorken. Uit angst en woede maakten de edelen een einde aan het leven van de Hollandse graaf en namen de vlucht. Van Velsen – die Floris V daadwerkelijk met zijn zwaard had gedood – werd later gepakt, gemarteld en ter dood gebracht. Van Amstel en Van Woerden leefden verder als ballingen en verloren al hun bezittingen.
Paddestoel
Welke paddestoel wordt het?
Nog meer hoge heren hebben zich hier in het verleden verzameld: in december 1919 kwamen hier de bestuursleden van de Algemene Nederlandsche Wielrijders Bond (ANWB) bijeen om een keuze te maken uit vier modellen ‘paaltjes’, die de fietsgebieden in het Gooi en elders moesten ontsluiten. Er waren vier ontwerpen voor deze richtingaanwijzers gemaakt door architect J.H.W. Leliman uit Baarn, één van de bestuursleden. Na rijp beraad kozen de bestuursleden het “vierkante ontwerp paaltje van beton met den breeden kop, op welks schuinaflopende vier zijden eenvoudige opschriften zijn aangebracht’. De eerste ‘paddestoel’ (het woord ontstond later) met nummer 1 kwam in Baarn te staan, aan het eind van de Zandheuvelweg, ongeveer tegenover de firma Nijhoff. Deze paddestoel sneuvelde in de jaren ’70 bij de aanleg van de A1. Paddestoel nr. 1 werd in april 2005 herplaatst bij het Sint Janskerkhof, waar indertijd de bestuurders voor het paddestoelmodel kozen. Er staan tegenwoordig zo’n zesduizend paddenstoelen in Nederland.
Schaapskudde in actie.
De eega en ik lopen langs de begraafplaats en de parkeerplaatsen rechtdoor naar de heide. Hier kom je altijd veel honden en stoklopers tegen, maar vandaag ontmoetten we er zelfs een kudde schapen als in de dagen van Mauve. Binnen de afrastering doen de schapen hun best om de heide te beschermen. Die mag niet dichtgroeien met bos. Alle opschot verdwijnt in de schaapsbekken. De herderin en haar honden kijken tevreden toe. Ze vinden alle drie dat ze het mooiste werk van de hele wereld hebben. Zeker nu de zon de ochtendnevels heeft verdreven en het vroege licht de natuur in een gouden gloed zet.
Mooiste beroep van de hele wereld.
Het houten klaphek doet zijn naam eer aan, sluit met een luide knal en we betreden de open heide. Het paars gloeit in het zonnelicht. Voor ons een recht pad. Een van de vele. Over het hele Gooi is een web gespannen van kaarsrechte paden met het Sint Janskerkhof als de spin in het midden. Het zijn de doodwegen of lijkwegen, waarover de doden uit de omringende dorpen zonder omwegen naar het begraafplaats werden gebracht. Dat gebeurde al sinds de middeleeuwen, maar de paden zijn waarschijnlijk nog ouder. Ze liggen voor een deel over prehistorische paden. Het pad voert ons langs twee ronde bulten, grafheuvels, niet meer dan een meter hoog. Al meer dan 5000 jaar wordt de heide gebruikt als dodenakker. Het wemelt hier dan ook van de grafheuvels en de urnenvelden. Die bestaan uit veel kleine heuveltjes, elk met een urn erin. Je kunt ze alleen in de zomer herkennen door hun afwijkende plantengroei.
Grafheuvels
Grafheuvels werden gebruikt als begraafplaats, meestal voor één persoon, maar ook voor verering. Het waren een soort heiligdommen, een plaats om te vereren en offeren. Ze werden afgeschermd met een palenkrans of een greppel. De eerste grafheuvels stammen uit 3000 voor Christus. Er werden hier zoveel grafheuvels gebouwd dat ijverige leden van de archeologische vereniging Naerdinck nog steeds nieuwe ontdekken. Geen makkelijk karwei. Ze zijn overgroeid door bos en niet altijd is het verschil tussen een stuifduin en een grafheuvel duidelijk. Een grafheuvel ligt altijd solitair. ‘We weten er heel weinig van’, vertelt amateur-archeoloog Anton Cruysheer in de plaatselijke krant. ‘Het is mogelijk dat ze zijn gebruikt als afbakening van grondbezit. Dus om aan te geven dat er op die plek al lang voorouders begraven werden.
Twee grafheuvels.
Wie liggen onder die heuvels? Lang niet iedereen werd in een grafheuvel bijgezet of begraven. Misschien één op de duizend. De rest ging gewoon de grond in of werd verbrand. Wie wel en wie niet? Dat is nog steeds niet duidelijk, vertelt Cruysheer.’Tweehonderd jaar lang werd gedacht dat het vorsten waren, stamhoofden, maar uit onderzoek blijkt dat dat niet klopt.’ In de grafheuvels vind je niks van ze terug, hooguit een lijksilhouet, want in zandgrond lost kalk op.
Cruysheer: ”s Zomers zie je hier veel mensen op de heuvels liggen lezen of zonnen. De meesten hebben geen idee.’ Hij en een legertje vrijwilligers hebben de afgelopen zomer de heide afgestroopt om de grafheuvels op te schonen. Een goede grafheuvel is op gras en heide na kaal.’Doe je niets, dan groeien er bomen op. Vallen die om, dan gaat er een deel van de heuvel mee en erodeert de boel kapot.’
Smal pad
Het pad is zo smal dat we achter elkaar moeten lopen. Soms loopt er paralel een tweede spoor en verdwijnt dan weer zonder een duidelijke reden. Hoe ontstaat zo’n pad, vraag ik me af. Een pad kan gevormd zijn door de voetstappen van de mens. Maar waarom dan zo smal? Het is toch leuker om naast elkaar dan achter elkaar te lopen? Een pad kan ook gemaakt zijn door karresporen. Maar de twee sporen hebben geen constante onderlinge afstand. En soms is de afstand zo kort dat een kar zou omvallen. Paden kunnen natuurlijk ook ontstaan zijn door kruiwagens. Hier en daar komen op de heide grindlagen omhoog. Ze werden gretig afgegraven. Je vindt nog veel van die grindkuilen hier. Het grind werd gebruikt om wegen te verharden. Met dat grind verdienden de arme Gooise boeren een klein centje bij.
We naderen Hilversum. Kerktorens priemen hemelwaarts. De schoorsteen van de NSF, de Nederlandsche Seintoestellen Fabriek, ontbreekt. Aan de NSF dankt Hilversum zijn media-industrie en zijn welvaart. In 1918 begon de NSF en kort daarop experimentele radio-uitzendingen. Omroepen van alle gezindten vestigden zich in Hilversum. Na de Tweede Wereldoorlog volgde de televisie. De mediasector is nu de grootste werkgever van Hilversum. Het dorp barst nu uit z’n voegen. Elk plekje moet worden bebouwd. Op de plaats van de NSF is een moderne woonwijk met winkelcentrum gebouwd. De eega heeft er met haar schoolklas nog bij gestaan toen de karakteristieke schoorsteen diep in het stof moest buigen voor de nieuwbouw.